Кочмондор дуйносунун жаны деми

Адамзаттын бїтїнд=й тарыхы – мезгил жана мейкиндиктеги к=чм=н жашоосун изд== тарыхы болуп саналат. Азыркы дїйн= жїзїн= к=з салып к=рс=ўїз – ал бир ойду к=зд=п, бейтааныш сезимдерге кызыгып, ааламды кербендери менен айланып, белгисиздикке карай жїрг=н к=чм=нд=рдї эске салгансыйт. Же андай эмеспи? Бул кыймылдын тїпкї маўызы ошол белгисиздикте жатат. Келечекте эмне болорун алдын ала билип алсаў, дїйн= барган сайын кызыксыз, жашоо маанисиз болуп калат экен. Ошондуктан ушул кїнг= чейин ошол жолоочулардын арасында жолду туура, же туура эмес тандадык деген талаш-тартыштар уланып келет. Буга мен Кудайга шїгїр дээр элем!
XXI кылымдын башы: Интернет дїйн=сї, цифралык (арип саптоо) технология =нїгїп, консьюмеризм жана Апокалипсисти тынчсыздануу менен кїтїп калдык. Ал эми кирешенин жана оюн-зооктун империясы болуп таанылган АКШ, Япония, Европа Биримдиги барган сайын жаўы ачылыштарды жасап, Кытай, Индия, же Бразилия сымал ийгиликтин жаўы изилд==чїл=рїн =зїл=рїн= жеткирб== їчїн тынымсыз кадамын шилт==д=. Ааламдашуу кылымында дїйн= жїзї мурунку стереотиптерди жокко чыгарып, салт-санаалардан алыстап, жаўы образдарга, бейтааныш нерселерге карай бет алууда. Ага жаўы каармандар, жаўы товарлар, жаўы кумар жана табышмактар керек болууда. Консьюмеризм () дїйн=сїнд= негизгиси – ээ болуу эмес, ж=н эле кызыкчылык, адамдын белгисиз нерсени билїї їчїн болгон кызыгуусу, биринчи болууну самаганы, же жок дегенде ошол биринчилердин арасында болуу. Азыркы адамга – консьюмеристке – к=бїнч= интеллектуалдык жана руханий адреналин керек. +з тагдырынын аягында ал адамзатынан жогору Ницше болуп, =з жашоосунун маўызын тїзг=н жаўы нерселерди издей баштайт. А Апокалипсис болсо – анын ошол улуу кызыкчылыктан, анын к=зї жетип турган чекти к=рїї мїмкїнчїлїгїн=н ажыратып коет деген коркунуч туудурат.
Биз, санжыралуу к=чм=нд=рдїн, тукумдары азыр жаўы дїйн=нїн босогосунда турабыз. Бул дїйн=нїн жашоочулары абдан тездик менен =з чебинин дубалдарын кыйратып, ал эми анын эшиктери дубалсыз жалгызсырап, бардык жолоочуларды =зїн= чакырып тургансыйт. Кылымдар бою кытай дубалдары, адриан валдары, рим чептери тосуп турганына к=нг=н бизге алардын мындай эшик ачаарына даяр эмес болуп чыктык. Ошондуктан жїз жылдар бою бекем чептерди кыйратып, отурукташкан элдин мизин кайрып келген к=чм=нд=рдїн улуу драмасы кайрадан башталды. Алар эми “макдональдс”, “мейсистердин” дїйн=сїн= тушугуп, келечек жолун кандай жагдайга бураарын билбей башы маў болду. Азыр татына к=рїнг=н сюрреалисттик каалгалардын артында улуттук-глобалдык образдарды тїз= алган жана алар абдан керек экенин баарын ишендире алгандар гана башкарууда. Улуттук образдар эми дїйн= жїзї боюнча їст=мдїк кылган брэнддердин ороочу кооз кагазына айланды. “Шератон”, “Хилтон”, “Сони”, “Вольво”, “Дэлл” жана “Нокиа” биздин ч=йр=нї =зг=ртїп, биздин тїшїнїк чегибизди кеўейте баштады. Алар биздин жашоого кийлигишип, ал эми кээ бирлери татынакай болуп їйїбїзг= жайгашып да алды. SISOMO концепциясы, Саатчы XXI кылымдын адамын мїн=зд=п калды. Биз эмне кылаарыбызды, кар=зг=й дїйн=г= эмне сунуштаарыбызды да билбей калдык. Биз ж=н гана керект==чї, же статист боло албайбыз. Кумарлар, буюм-тайымдар жана ачк=здїк театрында биз дагы биринчилерден болуп, таанылгыбыз келет. Азыр канчалаган тїшїнїксїз, бейтааныш тоскоолдуктардан =тїп, ушу жаўы дїйн=нїн образында =з ордубузду табууга далалаттанып атабыз.
Учурда Евразиянын классикалык к=чм=н дїйн=сїн=н болгону чоў їч анклав калды: алар - Казакстан, Монголия жана Кыргызстан. Бїгїнкї кїнд= казак талааларындагы =нїгїп келаткан нефти шаарларынан =тїп баратып, кыргыздардын тоолуу =лк=сїнїн шар сууларын кечип =тїп, Монголиянын токойлорунан саякаттап жїрїп да, ошол Улуу талааларда, тоолордо да дїйн=лїк брэнддердин ыўгайлуу жайгашып алганын к=р= алабыз. К=з ачып жумганча эле алар бизге жанаша келип калганын байкабай да калдык. Азыр эми биз да алардын образына к=н= баштадык. Батыш дїйн=сї эми ойгонуп келе жаткан =лк=л=рг= =зд=рїн к=чїрм=л=г=нг= к=нїп калды. Бирок бизге мунун кереги жок. Алар бардык нерсени универсалдаштыруу табитинен сырткары жаўы нерселерге =т= сараўдык менен мамиле кылышат. Ал бизге тигиле караганда, бизге силер кимсиўер, эмне менен келдиўер деген татаал суроону берип тургансыйт.

Чынында эле биз кимбиз? Биз эмне менен келдик?

Урал Тансыкбаевдин белгилїї сїр=тт=рїнїн биринде малахай кийген бир казак ат їстїнд= тээ талаада жер казып жаткан тракторду карап турат. Ата-бабалардан калган нерсенин бара-бара жоголуп баратканын =з к=зї менен к=рїп турган тоолуктун чынында эле жїр=гї мыкчылып, келечек эмне болор экен деген ой жїр=гїн =йїйт.
Дагы деле баягы Советтердин улуу империясынын кыйраганы кулагыбызда жаўырып, ошол катастрофанын чаўы дале бизден кете элек. Евразия ийилди, бирок сынган жок. Ал дагы жаўы ачылыштарды жасайт, дагы деле їмїтт=рдї пайда кылат. Мындай нерсе биздин узун жана чиеленишкен тарыхыбызда к=п эле ирет болгон. Кытай менен болгон кїр=шт=рд=н улам алыскы чыгыштагы хунндардын улуу империясы б=л=к салак болуп б=лїнїп, ал эми алардын тукумдары болгон – майтарылгыс гунндар болсо бир топ кылымдардан соў Европаны кайнаган элдин казанына айлантып, =т= узакка созулуп кеткен Рим империясынын отунан сууруп чыгып, ага чекит койгон. Баягы асман тїркт=рї Азия, Европа жан Африканын улуу аймактарында тїрк гендерин калтырып, Теўирчилердин санжыралуу баатырлыктарынан эстелик тургузуп кетишти. Монголдор менен тїркт=р їз=ўгїл=ш болуп, 25 жылдын ичинде байыркы римдиктер 400 жыл сарптаган аймакты =зд=рїн= каратып, дїйн= жїзї боюнча эў кїчтїї жана чоў империяны тургузушкан. Анын деми азыркы кънг= чейин сезилип тургансыйт.
Атилланын гунндары жаўы Европанын келип чыгышына тїрткї болду. К=чм=нд=рдїн тїм=н муундары менен карама-каршы турууда жана аларга кошулууда кытай цивилизациясы хунндардан тарта манжурларга чейин чыдап, чыўдалган. Чыўгызхан жана анын тукумдары Александр Македонский курган Эллинистикалык дїйн= сымал =зд=рїн= Евразия дїйн=сїн тїзїшк=н. К=чм=нд=рдїн улуу Ордосунун кыйраган калдыктарынан Россия империясы келип чыккан, Осмон империясы пайда болду, Индия ж.б. мамлекеттер тїзїлдї. Ал эми СССР к=чм=н дїйн=сїнїн бийлеп келген салты боюнча тїзїлг=н эў акыркы гиганттык империя болуп калды.
Евразия к=чм=нд=рї к=пт=г=н аймактарды ээлеп, элди кысымга алып, расаларды, маданият жана салттарды аралаштырып отуруп, миў жылдар бою дїйн=нї бийлеп келген. Алар мурда тоскоол болуп келген уруучулук, башка эл деген изоляцияны ашып =тїп, бардыгын биримдикке алып келїї їчїн чыйыр салышкан. Эмне їчїн биз бул нерсени улам эскере беребиз? Себеби, бїгїнкї оор кїнд=гї алсыздыгыбызды ата-бабаларыбыздын тону менен жаап-жашыруу їчїн эмес, биздин кербенди убакыт менен мейкиндикте кароо їчїн эскеребиз.
Убакыт келип жетти. Биз канчалаган мезгил бою ааламга да, =зїбїзг= да башка бир==нїн суук к=зд=рї менен карап келдик. Биз бул дїйн=нїн активдїї оюнчуларынан болуу менен бирге баарыбыз =зїбїз менен =зїбїз болушубуз зарыл.
Биз, жаўы дїйн=нїн ачыткысы болгон, учурдагы заўгыраган їйл=рдїн бекем пайдубалын курган, ааламдык каармандардын тукумдарыбыз. Дал ошол себептїї биз соода-финансы ааламынын ж=н гана к=чїрм=сї боло албайбыз. Биз =зїбїздїн кайталангыс экенибизди курмандыкка чалып, азыркы кїндїн маўкурту болууга эч кандай акыбыз жок. Биз артта калган жокпуз. Биздин абалыбыз да азыр мурункуга караганда ийгиликтїї, себеби глобалдык карым-катнаштар бизге эбегейсиз мїмкїнчїлїкт=рдї ачууда. Мейкиндиктерди багынтып келген ата-бабалардын тукуму болгон бизди кызыкчылыктардын, бетон дубалдар менен темир пардалардын аркасында кармап, чыгарбай келишти. Ал эми биз болсо дїйн=лїк деўгээлде болууну, алаамга їст=мдїк кылууну эўсеп келгенбиз. Лев Толстойдун: “бардыгы менде, мен бардыгындамын” деген с=зї дал ушул биз ж=нїнд=. Эми биздин да бутка тура турган мезгилибиз келип жетти.
К=пт=г=н эл =зїн дїйн= жїзїн= кантип таанытууга аракет кыларын жана улуттук образдарды адамзаты кандай кабыл аларын байкап к=рс=ўїз.
Япондор – таў калыштуу калк. Алар =зд=рїнїн эски салт-санаасын учурдагы жашоо-тиричилигинин бирден-бир ажырагыс б=лїгї катары эсептешет. Сакуранын, хризантеманын образдары, самурайдын руху алардын табитинин абдан назиктигин, тереў акылдуу жана улуттук мїн=здїн майышпас экенинен кабар берет. Япондор ата-бабаларынан мурас калган мурунку жашоо эрежелери менен, алардын к=нг=н адаты менен жашап келет. Бул адат аларды башка калктардан айырмалап турат. Бирок ошол эле убакта япондор цивилизациянын туу чокусуна жеткен, абдан ойлоп тапкыч калк. Алар бир топ кылым мурда эле глобалдык каармандар атанып, ушул кїнд= да лидердик ордун эч кимге алдырбай келет.
Кытайлар – дїйн= жїзї боюнча абдан эмгекчил катары таанылган, салтчыл калк. Алар консьюмеризм дїйн=сї кызыктырган бардык нерсени =т= тездик менен їйр=нїп, бардык нерсенин к=чїрм=сїн жасоого жетишет.Алар эч качан жаўы нерселерге таў калбайт,тескерисинче, ал нерсе биздин тарыхта мурда болуп =тк=н деп айтышат. Ошентсе да алар улам бир жаўы укмуштары менен дїйн= жїзїн таў калтырып келет. Ошондуктан дїйн= жїзї ага там берип, ошол эле мезгилде чоочуркап турат. Эў негизгиси бардыгы аны менен эсептешип турганында.
Орустар – ызгаардуу кышты, каардуу аюуну жана назик орус балетин элестетет. Орустар катуулугу жана табышмактуу к=рїнг=нї менен =зїн=н оолактатып турат. Бирок бийик деўгээлдеги искусствосу жана адамга тереў боорукерлик менен караган XIX кылымдын адабияты, чынында эле орус адамына чыныгы урмат менен мамиле кылууга тїрткї кылат. Орустардын даўкы алардын аскерлери же танкалары, ракета менен диктаторлорунда эмес, алардын улуу ойчулдары, жазуучулары, артистери, сїр=тчїл=рїнд=. Анткени алар гумандуулуктун улуу маданиятын тургузушкан.
Казактар - учурда батыш =лк=л=рїнїн таанымал гезиттерине нефть, тїстїї металлдары туурасында макалаларды чыгаруу їчїн канчалаган финансы каражаттарын сарптап жатат. Бул нерсе инвесторлорго, дїйн=лїк нефтибарондорго кызыктуу. Ал эми калган эл кантет? Казактар тилин салаўдатып турган консьюмеритске эмне сунуш кыла алат? А кыргызчы? Ал эмнеси менен кызыктуу болушу мїмкїн? Монголчу? Мына, чыныгы чакырык жана трагедия ушунда – сага эмес, сенин таманыўдын алдында эмне бар экенине кызыкканында. +лк= калкы жана маданияты менен эмес, кен байлыктар менен таанымал болгону - бул абдан коркунучтуу.
Соода жана туризм, Интернет жана ааламдашкан телек=рс=тїї к=зїбїздї ачып, бизди глобалдык адамдарга айлантып жатат. Америкалыктарга таанымал болгон Жаўы аалам эми Эски ааламдын образында жаўы мъмкънчълъкт=рдъ издеп жатат. “Король Артур” жана “Да Винфи коду” мына ушулар туурасында. Эскирип бараткан Европа дале болсо тиричиликтин жана канааттануунун маанисин классикалык маданияттан таап, байыркы элдердин тарыхы менен маданиятына кайрылган учурлары к=п. +нїгїп келаткан =лк=л=рг=, жаўычылыдыкка болгон кызыгуу жакынкы мезгилден бери эле башталды. Малайзия =зїн чыныгы Азия катары к=рг=зс=, Япония менен Тїштїк Корея футболдук держава жана азыркы кїнд=гї искусствонун аянты болууга далалаттанууда. Индия - байыркы маданияттын бешиги – бара-бара жаўы маалымат технологиялары, кино=ндїрїш, мода =ндїрїшї менен дїйн=лїк керект==чїл=рдї =зїн= тартууда. Мурда Николь Кидман, Рассел Кроу сымал артисттери менен таанылып келген Австралия эми Олимпиада оюндарынан соў аты чыгууда. Жаўы Зеландия “Шакектер ээси” аттуу акыркы он жылдагы эў к=п к=рїлг=н тасма тартылгандан кийин =лк= катары саякатчылардын кызыгуусун арттырды. Мына ушуну укмуш десе болот! Анткени бул тасма, искусствонун улуу жетишкендиги, баягы сан жеткис санжырага айланган рекламалык роликтерди чыгарып, “Экономист” журналына макалаларды, статистикалык к=рс=ткїчт=рдї жарыялаганга караганда, бул тасма =лк=г= жана элге болгон кызыгууну миллион эсе арттырды. Маданият жана уникалдуу образдар – мына ушулар адамзатын =зїн= тартат.
Планета боюнча камерага тїшп=й калган жерлер к=п эмес. Аз, бирок бар. Ал – Улуу Талаа. Биз к=пк= чейин к=мїск=д= калдык, азыр деле таанылбай келебиз. Лев Николаевия Гумилев мындай жагдайдын себептерин =зїнїн “Кара санжыра” аттуу китебинде ачып берген. Ошол эле мезгилде улуу номаддардын азыркы тукумдары Чыўгызхандын мурастары ж=нїнд= маанисиз талаш-тартышка тїшїп келет. Тукумдар майда болуп кетишти. Азыр эмне маанилїї: Улуу Талаанын санжыралуу адамдарынын маданиятын азыркы учурга кызыктуу кылып таанытуубу, же кайсы улутка тиешелїї экенин талашып-тартышуубу? Алардын баардыгы биздин ата-бабалардын мекени болгон Улуу Талаанын уулдары жана кыздары. Бизге чектелген сандагы патриоттор аз келгенсип, аларга эми ааламды дїўгїр=тк=н улуу инсандарды к==л=п, жектеп, кїн==л=п жаткан жалган гуманисттер менен жомокчулар да кошулуп жатат. Биздин ата-бабаларыбыздын руху аларга же буларга эч кандай муктаждыгы жок. Бардыгы =з мезгилинин мыйзамдары менен жашап келген. Маселен, Александр Македонский менен Улуу Карлды даўктап, алар менен сыймыктанып жатып, ошол эле учурда Атилла менен Чыўгызханды каралаганда, акыйкаттык болбойт.
Батышта Чыўгызханга жана анын империясына болгон кызыгуулар барган сайын артууда. Ал туурасында китептер жазылып, тасмалар тартылып, ар кандай гипотезалар орун алып келїїд=. Атилланын образы к=пчїлїк европа жана америкалык жазуучуларды али да болсо суктандырып келет. Борбордук башкаруусу кїчтїї болгон к=чм=нд=р кантип эбегейсиз зор империяны тургузганы, алар ким болгон, эмнеге ишенишкен, кимди жактырышкан, кантип к=з жумушкан мына ушулардын баардыгы жазуучуларды кызыктырат. Чындыгында карап к=рс=ўїз, биздин алдыбызга кандай гана мїмкїнчїлїкт=р ачылып жатат! Биз ушул кызыгууну пайдаланып калышыбыз керек. Бир убакта биздин ата-бабаларды жалган жалаадан ак чыгарып, биздин улуу тарыхыбыз туурасында =т= кымбат маалыматтарды сактап калган Л.Н.Гумилевдун айткан с=зд=рїн= биз маани бербей, аны колдобой коюп, чоў катачылык кетирген элек. Эми миўдеген жылдарды ичине камтыган к=чм=нд=рдїн драмасы =зїнїн В.Шекспирин, Л.Толстойун, Стивен Спилбергин. Мэл Гибсонун кїтїп жатат. К=чм=нд=рдїн бай драмалык образдары, трагедиялары жана балладалары =з саатын кїтїп жатат. Ал саат с=зсїз келет! Ошол себептен глобалдык каармандардын образдарын – улуу к=чм=нд=рдї жана алардын маданиятын татынакай жана акыл менен тескеп чыгуу керек.
Тимур менен Тохтамыштын, Шакарим менен Токтогулдын образдарында кандай гана уникалдуу адабий жана кинематографиялык материалдар жатат, ал эми монголдордун теўдешсиз тарыхы – бул деген кассалык триллердин даяр эпикалык сценарийи десек болот. Бирок биз дале болсо =зїбїздїн тарыхыбызды, маданиятыбызды чектеп, чиелештирип, алдап келебиз. Улуу Талаада ыўгайлуу туризмди уюштурса, ал маданий-тарыхый компонентсиз эч кандай деле глобалдык кызыгууну жаратпайт.
Азыр Чыўгызхан жана анын империясы – бул дїйн= жїзїнд= тарыхый-маданий бренд болуп саналат. Карап к=рїўїзчї, ал туурасында канчалаган маалымат бар. Казакстан, Кыргызстан жана Монголия =зд=рїн улуу к=чм=н империянын тукумдары катары к=рс=тс= болмок. Ал эми бул долбоордун маданий бычымы оригиналдуу жана кайталангыс болушу керек: айбандар стили к=рк=м жана динамикалык тїрд= сїр=тт=лїп, орнаменттер, акындар жана жырау искусствосу, акылман салт-санаалар жана їрп-адаттар к=рс=тїлїшї зарыл. Качан гана салт-санаалар менен модернизм (жаўычылдык – ред.) жанаша болгондо гана биздин маданият абдан кызыктуу болот. Ал эми к=чм=нд=рдїн салттык кийимдери азыркы кутурьелердин () эмгеги менен жасалгаланып, азыркы мода дїйн=сїнд= чоў жаўылык болушу мїмкїн.
Негизги кыргыз долбоору, менин к=з карашымда, эркин Ала-Тоолуктардын уникалдуу маданияты, байыркы тарыхы жана укмуштай табияты менен байланышкан образы аркылуу ачылышы керек. Азыркы кыргыздар – улуу хунндардын, улуу тїркт=рдїн, эркиндикти сїйг=н евроазия кыргыздарынын тукумдары, б.а. =тк=н кылымдын глобалдуу каармандары болуп саналат. Улуу Талаанын басымдуу б=лїгї XIX кылымга чейин Кыргыз талаасы деп аталган. Ошондуктан биз =з байлыктарыбызды баалай билип, аларды биздин барчылык жашообуздун булагы катары к=рїшїбїз абзел. Режиссерлорго, сїр=тчїл=рг=, артисттерге бул тарыхый-маданий образдардарды ачып берїїг= жардам берїї керек.
Ушундай тарыхый-маданий долбоорлордун негизинде социалдык-саясий жана футурологиялык таасирлїї моделдерди ойлоп табууга болот. Маселен, Казахстан – Евразиядагы барчылык жашоонун учурдагы талаа империясы! Эмнеге болбойт экен? Кыргызстан – эркин тоолуктардын биримдиги. Башка бир==л=рдїн тажрыйбаларын к=чїрм=л=б=ст=н, =зїнїн салттуу бийл== жана башкаруусунун негизинде кыргыздар, ачык, таасирлїї башкаруучу мамлекетти тїз= алышат. Ал эми Монголия дїйн= жїзїн= парламентаризмдин талаа вариантын сунуштай алат.
Маданиятты ачып берїї, аны бийиктикке к=т=рїї - тереў геосаясий мааниге ээ. Учурда биз ушунчалык тез =нїгїп жаткан Кытай, =з кїчїн калыбына келтирип жаткан Россия жана жыш калктуу радикалдуу к=з караштагы тынчыбаган ислам дїйн=сїнїн курчоосунда турабыз. Батыш болбой эле евро-атлантика тарапка тартып жатат. Табият ресурстары, экономика, саясий институттар эмес, бизди маданияттын =нїгїшї гана ассимиляциядан, глобалдашуунун терс таасирлеринен сактап кала алат. Биз мындай коркунучтар менен алгачкы жолу бетме-бет келип турган жокпуз. К=чм=нд=рдїн кїчї, бийлигинин негизи - алардын рухий дїйн=сїнїн бай болгондугунда. Алар дїйн= жїзїн= =зд=рїн кеў пейил, бийик инсан катары таанытышкан. К=чм=нд=р миўдеген жылдар бою Тїштїк Азия, Жакынкы Чыгыш, Европа, Алыскы Чыгыш =лк=л=рїн бийлеп келген. Алар азыр кайда? Алардын тукумдары ким? Улут качан гана =з маданиятын =нїктїрїїнї унутуп, башка бир==л=рдїн таасирине кирип кеткенде, башка элдин ичине сиўип жок болуп кеткен. Египетте Бейбарс султан менен мамлюктардан болгону мечиттер менен санжыралар гана калган. Ал эми Кутбедин Айбек менен Улуу моголдордон заўгыраган имараттардын кыйраган калдыктары калган. Атилла багынткан Алтын Ордонун аристократ тукумдары жана эркин баатыр казактардын тукуму венгрлер болсо, орус дворяндарына айланып, орус казак армиясына кошулуп кеткен.
Ооба, алар чоў мейкиндиктин оор аба ырайына бат ыўгайлашып кеткен, бирок бийликтин к=пк= созулганы алардагы убакыт жана жаўычылдыкка болгон сезидерин мокотуп койгон. К=чм=нд=р убакытка сиўип, ошол боюнча =тк=н заманда кала берген. Мурда алардын кїч-кубатынын негизги булагы болгон нерсе кийинчерээк алардын жеўилїїсїн= себепкер болгон. Алар корабль куруп, паровоз, автомобиль чыгарып, “максим” пулеметун ойлоп тапкандардан артта калып, жолдору б=г=лїп калган. Жаўы к=чм=нд=р техника менен технологияны токуп, дїйн=нї =з каалоосуна ылайыкташтырып алды.
Ал эми к=чм=нд=рдїн эзелки жашоосу ошол эзелки мезгилде кала бердиби, же али да кеч эмеспи? Албетте кеч эмес. К=чм=нд=р дїйн=сї тїйїлдїгїнд= эле бардык адамзатта болгон нерсеге – ал адамзаттын белгисиз, ошол эле мезгилде майтарылгыс рухий кїчїн= ишенген. XXI кылымдын маданий жана рухий кени – к=чм=н дїйн= боло алат жана болушу керек.